W wojnie polsko – sowieckiej 1920 roku, najbardziej znana jest „Bitwa Warszawska” to bitwa – symbol w historii oręża polskiego. W to zwycięstwo wpisała się Bitwa Brodnicka dzięki której został zatrzymany pochód za Wisłę.
Bolszewicy szli oswobodzić świat i głosili przesłanie. Jeden Bóg, jedno słońce, jedna ziemia, jeden pieniądz i to bolszewicki dla całego świata. W Brodnicy ogłosili swoje marzenia. Za tydzień chcieli być w Poznaniu, za dwa w Paryżu, a dalej marzyli o zawojowaniu Anglii i Ameryki, lecz nie doszli nawet do Jabłonowa Pomorskiego.
W 2020 roku najważniejszymi wydarzeniami dla Brodnicy było przyłączenie w styczniu 1920 roku do macierzy i „Bitwa o Brodnicę” rozegrana w sierpniu 1920 roku. Są to dwie, ale jakże różne operacje wojskowe. Na te szczególne wydarzenia historyczne, które nastąpiły w tak krótkim odstępie czasu złożyło się wiele wzniosłych, dramatycznych i tragicznych wydarzeń.
Pół roku trwała wolność mieszkańców Brodnicy i powiatu brodnickiego by 15 sierpnia 1920 roku być okupowanym przez wojska sowieckie. W pierwszej dekadzie sierpnia 2020 roku armia Frontu Zachodniego Armii Czerwonej przystąpiła do wykonania ostatniej fazy doktryny głównodowodzącego Armią Czerwoną z 23 lipca 1920 roku, która nakazywała prowadzenie działań militarnych w celu zniszczenia „burżuazyjnej Polski”. Do wykonania tego zadania na północnym skrzydle sowieckiego ugrupowania wyznaczono IV Armię dowodzoną w tym czasie przez Dimitija Sowielewicza Szuwajewa oraz 3 Korpusu Kawalerii Gaj Chana. Brodnica w dniu 15 sierpnia 1920 roku uniemożliwiła wykonanie tego zadania. O godzinie 13:00 w dniu 15 sierpnia 1920 roku włączeniem syreny alarmowej brodnickiej elektrowni, rozpoczęły się działania obronne miasta.
Pierwsza bitwa o Brodnicę
Obrońcami miasta byli ochotnicy wchodzący w skład 4 Kompanii Straży Obywatelskiej dowodzonej przez Jana Słoszewskiego oraz żołnierze wojska polskiego z wycofującej się grupy operacyjnej „Działdowo” dowodzonej przez pułkownika Eugeniusza Habicha. Oddziały te brały czynny udział w obronie Brodnicy i zostały rozlokowane na odcinku południowym z którego spodziewano się wkroczenia nieprzyjaciela do miasta.
Sylwester Bizan, członek Straży Obywatelskiej, relacjonował przebieg obrony w następujący sposób: „W bitwie pod Brodnicą, dnia 15 sierpnia 1920 roku byliśmy rozlokowani, jak następuje: na polach przed rzezalnią ku środkowi (prawe skrzydło), leżały dwie kompanie wojska z dwoma karabinami maszynowymi, w środku były dwie Kompanie Straży Obywatelskiej z Brodnicy. Michałowa (lewe skrzydło) broniła Kompania Straży Obywatelskiej z Górzna”.
Żołnierze sowieccy wykorzystali zbyt tak duże przesunięcie polskiej linii obrony od granicy miasta i około godziny 14:00 Rosjanie zaczęli bez większych przeszkód przeprawiać się na drugi brzeg Drwęcy od strony Michałowa. Wykorzystali pozostawione bez opieki łodzie gimnazjalnego klubu wioślarskiego przy pomocy których przeprawili się na drugi brzeg Drwęcy i ulicą Ogrodową dostali się do centrum miasta. Straż Obywatelska oraz żołnierze z grupy pułkownika Eugeniusza Habicha zaatakowani przez sowiecką brygadę strzelców pieszych wycofali się na linię okopów w okolicę Tivoli. Siła uderzeniową wojsk sowieckich była tak duża, że obrońcy Brodnicy nie byli w stanie utrzymać stanowisk obronnych i w dalszym etapie działań wycofali się w kierunku Jabłonowa Pomorskiego.
W pierwszej bitwie o Brodnicę Polacy ponieśli klęskę, w wyniku której poległo 6 żołnierzy, a 8 zostało rannych. Dodatkowo dwóch Polaków zamordowali Niemcy mieszkający w Podgórzu. Rosjanie stracili 8 żołnierzy, a 15 żołnierzy rosyjskich zostało rannych.
Okupacja Brodnicy
Po nieudanej obronie Brodnicy do miasta w krótkim czasie wdarło się około 4 tysiące sowieckich żołnierzy z 12 Dywizji Strzelców Pieszych. W ciągu czterech godzin w Brodnicy znaleźli się żołnierze z 100, 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108 i 109 Pułków Strzelców Pieszych. W każdym pułku było około 400 ludzi. Równolegle na teren miasta Sowieci wprowadzili Baterię Artylerii Lekkiej, Baterię Artylerii Ciężkiej oraz 3 oddziały kawalerii, każdy po około 100 żołnierzy.
W godzinach wieczornych Sowieci obsadzili swoimi wojskami następujące pozycje:
36 Brygada Strzelców Pieszych – miejscowość Kruszyny Szlacheckie
35 Brygada Strzelców Pieszych wraz z 86 Pułkiem Kawalerii – miejscowość Mszano
34 Brygada Strzelców Pieszych wraz ze sztabem 12 Dywizji rozlokowana została w Brodnicy
Dowódca 12 Dywizji zamierzał w najbliższych dniach 34 i 35 Brygadą Strzelców Pieszych zdobyć węzeł kolejowy w Jabłonowie Pomorskim. W poniedziałek 16 sierpnia bolszewicy rozpoczęli tworzenie nowej władzy w mieście, gdzie komendantem miasta został komisarz Belejew. Sowieci w pierwszej kolejności ogłosili werbunek do Armii Czerwonej. Biuro komendanta oraz biuro werbunkowe rozlokowano w Hotelu Rzymskim, w którym umieszczono również Komendę Miasta.
Przez nakazy i zakazy rozpoczęło się sowieckie rządzenie Brodnicą. Rozporządzenia umieszczane były na słupach i tablicach w formie drukowanych plakatów w języku polskim i niemieckim. Wśród ogłoszeń była informacja, że ruch uliczny jest dozwolony tylko do godziny 22:00. Wprowadzono również zakaz wszelkich rewizji domowych i rewizji bez rozkazu Komendanta miasta, nakazano także zdanie przez mieszkańców miasta broni palnej. Zobowiązano mieszkańców do rejestracji żołnierzy polskich i oficerów carskich o ile tacy byli na terenie miasta oraz wprowadzono rubla jako walutę obowiązkową.
We wtorek 17 sierpnia bolszewicy zorganizowali zebranie ludowe w strzelnicy, na której mowę wygłosił dowódca 12 Dywizji Strzelców komendant Rewa:
„Obywatele! 12 Dywizja, która zajęła i oswobodziła Brodnicę, pozdrawia was (…). wielki rozlew krwi przelanej w tym roku doprowadzi do tego, że osiągniemy swój cel: czerwona armia oswobodzi robotników i robotnicy nie spoczną, dopóki postawiony cel – oswobodzenia świata – nie zostanie osiągnięty (…) arystokracja musi upaść i padnie z pewnością – chociażby się nam przeciwstawiła Francja, Anglia, Ameryka (…) wy wszyscy pospieszcie nam z pomocą, abyśmy mogli złamać siłę burżuazji. Nie jesteśmy Rosjanami, jesteśmy narodem związkowym, który siebie i cały świat chce oswobodzić (…) celem naszym jest wyzwolenie ludu, wyzwolenie robotnika i wyzwolenie całego świata (…) komu Rzeczpospolita robotnicza jest drogą, ten złączy się z nami”.
Oceniając 3 dniową okupację Brodnicy przez bolszewików należy przyznać, że odbyła się ona bez większych kłopotów i strat dla mieszkańców miasta.
Druga bitwa o Brodnicę
W celu odzyskania terenów zajętych przez Armię Czerwoną i zapewnienie jednolitych działań militarnych na ternie Pomorza, polskie dowództwo naczelne podporządkowało wszystkie ugrupowania walczące z wojskami sowieckimi dowództwu Okręgu Generalnego w Poznaniu, które było kierowane przez generała Kazimierza Roszkowskiego. W tym celu sformowana została grupa operacyjna dowodzona przez pułkownika Jarosława Witolda Aleksandrowicza, który otrzymał polecenie wykonać uderzenie z Jabłonowa Pomorskiego na umocnione wojska sowieckie pod Brodnicą i następnie zepchnąć nieprzyjaciela w okolice brodnickich jezior i wyzwolić miasto. Zadanie było bardzo trudne bo Rosjanie po zdobyciu Brodnicy przygotowywali się do dalszych działań militarnych. W tym celu częścią swoich wojsk obsadzili szosę Rypin – Brodnica, gdzie umieścili swoją artylerię. Natomiast piechotę wysunęli na wysokość miejscowości Czekanowo. Obsadzili nią wzgórze nad szosą prowadzącą do Jabłonowa Pomorskiego.
Dowództwo dywizji wraz z pozostałymi wojskami zostało w Brodnicy jako rezerwowa taktyczna. W dniu 16 sierpnia do Jabłonowa drogą kolejową na czele II i III batalionu 259 Pułku Piechoty wspartego 2 i 3 baterią 214 Pułku Artylerii Polowej przybył dowódca Grupy Operacyjnej pułkownik Witold Aleksandrowicz. W dniu 17 sierpnia o godzinie 17:00 w hotelu Dworcowym w Jabłonowie Pomorskiem odbyła się narada, na której ustalono termin i zasady kontruderzenia. Wybrano dzień 18 sierpnia i godzinę 4:00 na rozpoczęcie polskiego uderzenia na wszystkie pozycje sowieckie. W czasie narady podporządkowano dowódcy Grupy Operacyjnej 215 Ochotniczy Pułk Ułanów Wielkopolskich, gdzie dowódcą pułku rotmistrza Ignacego Mielżyńskiego mianowano szefem Sztabu Grupy Operacyjnej. Dowódcy Grupy Operacyjnej podporządkowana została również część żołnierzy, którymi dowodził pułkownik Eugeniusz Habich podczas pierwszej bitwy o Brodnicę. Polacy dysponowali o połowę mniejszą ilością żołnierzy która wynosiła 2,5 tysięcy bagnetów, posiadali 50 ciężkich karabinów maszynowych oraz 14 dział polowych. Rosjanie dysponowali około 4 tysiącami żołnierzy. W dniu 18 sierpnia 1920 roku około godziny 4:00, Polska Grupa Operacyjna wyruszyła z Jabłonowa Pomorskiego do walki o Brodnicę.
Pierwsze starcie żołnierzy polskich z bolszewikami nastąpiło około godziny 6:00 pod Czekanowem. W tym miejscu Polacy posiadali dużą przewagę nad żołnierzami sowieckimi, co pozwoliło odrzucić wroga na południowy wschód. Około godziny 9:00 nastąpił bardzo korzystny dla żołnierzy polskich przebieg działań militarnych w bitwie brodnickiej. Równolegle Kompanie 5, 7; 8 II Batalionu 359 Pułku Piechoty dowodzone przez porucznika Winnickiego odparły silne uderzenie bolszewickich karabinów maszynowych od strony wsi Wichulec. Huraganowy atak 9, 11; 12 kompanii III Batalionu 359 Pułku Piechoty zmusił bolszewików do wycofania się na południe w kierunku Grzybna. Zepchnięci silnym uderzeniem, Sowieci zaczęli umacnianie swojej pozycji na kierunku Bobrowo – Grzybno – Kruszyny Szlacheckie. Z tej pozycji Sowieci dokonali niespodziewanego kontruderzenia. Polskie pozycje zostały zagrożone co stworzyło konieczność dokonania zmiany sposobu prowadzenia działań ofensywnych wykorzystując istniejące ukształtowanie terenu. W czasie tych zmagań zbrojnych został śmiertelnie ranny porucznik Stanisław Rembowski, dowódca 2 szwadronu 215 Pułku Ułanów Wielkopolskich.
Około godziny 18:00 żołnierze polscy powstrzymali sowiecki kontratak w związku z przybyciem posiłków oraz zaciętej walki na bagnety. Rosjanie wycofali się ze Żmijewa i Żmijewka. W wyniku stoczonych walk śmierć poniosło 12 żołnierzy sowieckich, a 9 z nich dostało się do niewoli. Bolszewicy zostali zmuszeni do wycofania się przez rzeczkę łączącą jeziora: Wysokie Brodno i Niskie Brodno w kierunku Brodnicy, gdzie rozpoczęli umacnianie swoich pozycji na linii Karbowo Majątek – las przy jeziorze Bachotek. Były to już ostatnie próby stawiania oporu przez sowieckich żołnierzy.
W dalszych działaniach militarnych polscy piechurzy wsparci ułanami 215 Pułku oraz pociągiem „Wilk” przeprowadzili silny atak na sowieckie pozycje. Bolszewicy nie zdążyli umocnić swojej obrony. Huraganowe uderzenie polskich żołnierzy, wsparte silnym ogniem z dział 2 i 3 baterii 214 Pułku Artylerii Polowej wyparło bolszewików z miasta w kierunku Szczuki, Michałowa i Cieląt. Około godziny 16:00 nastąpiło następne brawurowe natarcie na las Bartnicki zmusiło to oddziały sowieckie do odwrotu, który zmienił się w bezwładną ucieczkę. Żołnierze polscy zdobyli Brodnicę jeszcze przepełnioną taborami i cofającą się artyleria nieprzyjaciela. Po chaotycznej, zaciekłej walce ulicznej przy pomocy mieszkańców miasta około godziny 22:00 wszystkie oddziały radzieckie zostały wyparte z miasta w kierunku Lidzbarka.
Na polu bitwy pod Brodnicą zginęło około 400 żołnierzy rosyjskich oraz 3 oficerów niemieckich służących w rosyjskich pułkach. Zdobyto 3 sztandary sowieckie, 21 karabinów maszynowych, 600 karabinów jednostrzałowych, 1 samochód, amunicję i tabory. W sumie rozbito 7 pułków piechoty i wzięto do niewoli wielu jeńców sowieckich. Straty polskie wynosiły 35 poległych i 308 rannych żołnierzy. Poległych bohaterskich żołnierzy pochowano na cmentarzu wojskowym w Brodnicy. Dla upamiętnienia tego wydarzenia, staraniem ówczesnego burmistrza miasta Mieczysława Jerzykiewicza, na cmentarzu brodnickim wybudowano pomnik – kaplicę. W kaplicy zostały umieszczone spiżowe tablice.
Na pierwszej z nich umieszczono napis: „Ku czci spoczywających na tym cmentarzu obrońcom zagrożonej Ojczyzny i oswobodzicielom naszego miasta poległym podczas inwazji bolszewickiej w dniu 18 sierpnia 1920 roku wdzięczna Brodnica”.
Ponadto wymieniono 17 nazwisk bohaterów oraz nazwy ich jednostek wojskowych. W dniu 18 sierpnia 1927 roku nastąpiło poświęcenie pomnika – kaplicy, w którym uczestniczył bohaterski dowódca pułkownik Jarosław Witold Aleksandrowicz. Wzruszenie jego było tak wielkie, że zdjął z piersi nadany mu w „Bitwie Brodnickiej” Krzyż Virtuti Militari i zawiesił go w kaplicy. Był to hołd oddany przez dowódcę poległym żołnierzom. Na pamiątkę tego wydarzenia mieszkańcy Brodnicy co roku 18 sierpnia na cmentarzu wojskowym oddają cześć oswobodzicielom i bohaterom tamtych dni, zdając sobie z tego sprawę, że zwycięstwo odniesione pod Brodnicą miało znaczący wpływ na cały przebieg wojny polsko – bolszewickiej w 1920 roku.
Marian Chwiałkowski
Napisz komentarz
Komentarze